در عصرى كه پيامبر اكرم(ص) آيات وحى را بر مردم زمان ومخاطبانش تلاوت مى كرد، تفهيم و تفهم ميان پيامبر و مردم، چنان آسان مى نمود كه در بيش تر موارد، جز تلاوت آيات از سوى پيامبر و شنيدن آنها از سوى مردم، تلاش ديگرى جهت فهماندن و فهميدن رخ نمى داد. چه اين كه قرآن به زبان عربى مبين نازل شده بود و پيامبر(ص) با (لسان قوم) سخن مى گفت و اگر آيات، شأن نزول يا قرائن زمانى و مكانى داشت، براى مخاطبان، معمولاً قابل درك و شناخت بود.
بلى! در چند زمينه به طور قطع، فهم قرآن و عمل به آن، نياز به توضيح و تبيين بيش ترى داشت. از آن جمله آيات الاحكام را مى توان ياد كرد كه تفصيل آنها و يا دقايق و شرايط و شيوه اجراى آنها، يك سره به بيان وسيره پيامبر تكيه داشت; مانند شرايط، اجزاء واركان نماز، مناسك حج، احكام جهاد و امر به معروف و چگونگى اجراى عقود و ايقاعات و يا اجراى حدود و تعزيرات و….
اين كه گفته شد، زمينه هاى يادشده به طور قطع، وابسته به سيره گفتارى و رفتارى نبى اكرم(ص) است، ازآن روست كه اگر چشم از بيان و فعل پيامبر فروبنديم، يا در اجراى احكام فرو مى مانيم و يا به شيوه هايى ناهمگن و متضاد خواهيم رسيد! علاوه براين موارد، زمينه هاى ديگرى هم وجود داشت كه مخاطبان پيامبر و حتى همانان كه اهل لغت بودند، براى فهم مراد وحى، نياز به راهنمايى و تفسير پيامبر پيدا مى كردند، چنانكه در تفسير آيه سوره بقره (حتّى يتبيّن لكم الخيط …) آمده است كه شخصى به غلط نخ سفيد و سياه در دست گرفت، تا در سحرگاه ببيند چه زمان خواهد توانست كه آن دو رنگ را از هم تميز دهد! با اين كه آيه، اصولاً نظر به اين معنا نداشت.
به هرحال تا زمانى كه پيامبر(ص) درميان مردم بود، هم به دلايل ياد شده وهم به دليل اين كه سخن پيامبر، فصل الخطاب بود ونياز به تحليل و بررسى محتوايى و سندى نداشت، موضوع فهم قرآن به عنوان مسأله اى پيچيده و جدى احساس نمى شد. ولى پس از عصر رسالت، هرچه زمان گذشت، وهرچه نسلها با مخاطبان عصر نزول فاصله بيش ترى پيدا كردند و زمينه ها و شرايط و نيازها و فرهنگها تفاوت يافت، موضوع فهم قرآن، پيچيدگى واهميت بيش ترى يافت.
بهترين گواه اين مدّعا، پيدايش نحله هاى مختلف كلامى و روشها و برداشتهاى ناهمگون فقهى در قرون نخستين تاريخ اسلام است. و جالب اين كه همه آنان به شكلى معتقدات و نظريه هاى خود را مستند به قرآن مى دانستند. اين همه سبب شد تا عالمان اسلامى و كاوشگران معارف قرآنى بدين واقعيت توجه كنند كه فهم قرآن، نياز به مبادى ومبانى روشن و مشخص شده اى دارد، چه اين كه بدون تبيين و شناخت اين مبادى ومبانى، نمى توان انتظار فهمى بايسته و سامان دار از قرآن داشت.
ازمطالعه روايات ومنابع علوم قرآنى قرون نخستين اسلامى به دست مى آيد كه بيش ترين دغدغه آنها مربوط به شناخت ناسخ و منسوخ، محكم ومتشابه، عام وخاص، مطلق و مقيد، فهم غرائب القرآن، فرق تأويل و تفسير، شأن نزول، ترتيب و سياق آيات، تدوين قرآن، انواع قرائات و… بوده است.
بخشى ازاين مباحث، هنوز هم مجال تأمّل وكنكاش دارد، ولى برخى ديگر، ضرورت وحساسيّت خود را از دست داده و به جاى آنها پرسشهايى گام درميدان نهاده كه در ادوار پيشين مطرح نبوده است.
به هرحال دراين نوشته، ما برخى از پرسشهايى را كه هنوز نيازمند تحقيق و بررسى هستند به رشته تحرير درمى آوريم، بدان اميد كه پژوهشگران قرآنى را راهى باشد در برابر، شايسته پيمودن و پژوهيدن.

زبانشناسى متون دينى، از جمله مباحثى است كه در عصر حاضر بخشى از مباحثات فرهنگى را به خود اختصاص داده است.
اين موضوع بدان شكل كه اكنون مطرح است، سابقه زيادى در محافل اسلامى ندارد، هرچند در قالبى ديگر، مباحثى مرتبط با زبان قرآن وجود داشته است كه بدان اشارتى خواهيم داشت. آنچه امروز در محافل فرهنگى با عنوان (هرمنوتيك) و زبان شناسى متون دينى مورد نقد و بررسى قرار مى گيرد، ريشه در نگرشهاى فلسفى و كلامى اى دارد كه در غرب و نسبت به مفاهيم ومعارف دينى كليسايى شكل گرفته است.
چالشهاى عميقى كه در غرب، نسبت به دين ـ از نوع كليسايى آن ـ در عصر انقلاب علمى صورت پذيرفت، و تلاشهايى كه از يك سو براى ويران سازى كامل بنيان تفكر دينى و از سوى ديگر حفظ اعتقاد به ماوراء الطبيعه ـ از سوى گروهى ديگر ـ به رويارويى با هم برخاستند، به تكوّن مباحثى انجاميد كه يكى ازآنها (بررسى ماهيت گزاره هاى دينى) است.
بايد توجه داشت كه در بستر شكل گيرى اين مباحث، انگيزه ها و متن مورد داورى، انگيزه هاى ويژه و متن خاصى بوده است، ولى نظريه پردازان بدون توجه به اين انگيزه ها يا متنى خاص، مطالب خود را از منظرى عام و فراگير مطرح ساخته اند، به گونه اى كه گويى دغدغه آنان، دلمشغولى همه متفكران در همه جوامع ودرهمه اديان است.
بديهى است كه مباحث (زبان شناسى دين) در غرب، تنها در صدد طرح سؤال نيست، بلكه مى خواهد به اين پرسشها پاسخ دهد و دين را درجاى خود بنشاند و متون آسمانى را در قلمروى كه مى بايد، منحصر سازد.
مباحث متافيزيكى و تعابير دينى رايج در غرب، و ناسازگارى آنها با عقل و علم، شالوده اين پرسشها و نگرشها را فراهم آورده است.
عمده ترين نظرياتى كه در زبان شناسى غربى مطرح گرديد، عبارتند از:
1. نظريه (پوزيتيويستها) كه معتقدند همه گزاره هاى متافيزيكى وازآن جمله گزاره هاى دينى، به دليل محسوس نبودن و تجربى نبودن، گزاره هايى مهمل و غيرقابل پذيرش هستند.
2. نظريه (تمثيلى بودن گزاره هاى دينى)
اين نظريه به منظور فرار از تعطيل و تجسيم درمورد خداوند و صفات او، زبان دين را، زبان تمثيل دانسته است كه واقعيتها را به فهم، نزديك مى سازد، نه اين كه كنه حقيقت آنها را تبيين كند.
3. نظريه (نمادين بودن گزاره هاى دينى)
اين نظريه، همه يا بخشى از محمولهاى دينى را خالى از معناى عرفى دانسته و آنها را اشاراتى به واقعيتهايى فراتر از فهم غرب به شمار آورده است.
به هرحال كسانى كه از ساير فرهنگها به مطالعه و فراگيرى مباحث فلسفى وكلامى غرب روى آوردند، همان پرسشها و نگرشها را درمحافل فرهنگى و دينى خود به بحث و مطالعه گرفتند و بدين گونه است كه جامعه دينى ما نيز امروز، رويارو با اين پرسشها است:
1. آيا زبان قرآن، تمثيلى و نمادين است، يا تمامى آياتش درمعانى حقيقى به كار رفته است ويا اين كه آميخته اى از حقيقت و مجاز وكنايه و استعاره مى باشد؟
2. قرآن، مجموعه اى از آيات و سوره ها است كه از نظر كميت، محدود ومشخص است، ولى به تصريح، خود را (تبيان كل شىء) مى داند، نامحدود بودن مسايل زندگى ومعارف مورد نياز انسان از يك سو ومحدوديت دلالتهاى ظاهرى آيات از سوى ديگر، آيا اين نظريه را تقويت نمى كند كه مفاهيم آيات قرآن، مفاهيمى نمادين و تمثيلى هستند ومحدود به معانى ظاهرى و حقيقى الفاظ نيستند؟
3. آنچه در روايات به عنوان ظاهر و باطن و يا تفسير و تأويل قرآن ياد شده است، چه ارتباطى با تبيين نوع زبان قرآن مى تواند داشته باشد؟
4. انسانها درهر عصرى مخاطبان قرآن هستند، درحالى كه آنان نمى توانند با فهم عرفى خويش، از تمامى معارف قرآن بهره جويند و درك عميق تعاليم آن، تنها در توان انديشمندان وآگاهان شمرده شده است. آيا اين نشان نمى دهد كه بيان قرآن، يك بيان علمى و ويژه است و دانشمندان در پرتو شناختهاى علمى و تجربى و فلسفى و روان شناختى وجامعه شناختى برتر، مى توانند فهم درست ترى از آيات وحى داشته باشند؟
برخى ازاين پرسشها پيشينه درمعارف اسلامى دارد، هرچند بدين عنوان و با اين تعابير ياد نشده باشند، چنانكه بحث ازآيات مربوط به ذات و صفات وافعال خداوند، پرشورترين گفت وگوهاى كلامى را در قرن اول هجرى پديد آورد.
در قرن دوم، شناسايى مثالهاى قرآن و در قرن چهارم، تحقيق در استعاره هاى كلام وحى مطرح گرديد و آثارى چون; (مجاز القرآن) ابن عبيد (م 120) (امثال القرآن) از اسكافى و (تلخيص البيان فى مجازات القرآن) از شريف رضى به رشته تحرير درآمد.
در روايتى از امام صادق(ع) يك چهارم قرآن، امثال و حكم دانسته شده و اسكافى 381 مورد از امثال قرآن را شناسايى كرده است و شريف رضى يافته هاى خود را در زمينه هاى استعاره اى قرآن را به 583 مورد رسانده است.
فخررازى زبان تمثيل را زبان مشترك كتب آسمانى دانسته است.
برخى محققان، قصه هاى قرآن را تمثيلهاى رمزى دانسته اند و گروهى تا آنجا پيش رفته اند كه آيات مربوط به بهشت و دوزخ را نيز رمزى شمرده اند.1
يكى از مسائلى كه در حوزه تفسير و فهم قرآن مطرح است، مسأله تعريف واژه ها ومفاهيم لغوى مفردات آيات است. نظريه اى كه تاكنون در اين زمينه مطرح بوده، تكيه بر مفاهيم اوليه و موجود در زمان نزول قرآن است.
طرفداران اين نظريه معتقدند، ازآنجا كه مخاطب مستقيم آيات، مردم عصر نزول بوده اند، بنابراين لغات و واژه هايى كه در قرآن به كار رفته اند، بايد منطبق با ذهنيت و تصورات آنان تعريف شوند و نه براساس مفاهيمى كه در بستر زمان پديده آمده و درگذشته وجود نداشته است. برخى ازاين هم فراتر رفته معتقدند كه معارف قرآن، يعنى محتواى عقلى ومعرفتى آيات نيز، بايد هماهنگ با سطح فكرى مردم عصر نزول، فهم گردد، زيرا مخاطب بودن آنان، مستلزم آن است كه درك و دريافت آنان معيار اصلى براى شناخت ديگران باشد.
آنچه در اين پرسش مقصود است، مفاهيم لغوى واژه هاست و نه محتواى معرفتى آيات. سؤال اين است كه با توجه به جاودانگى قرآن كه گستره خطاب آن را فراتر از يك عصر و نسل مى برد، وهمچنين با توجه به زندگى ومرگ زبانها ومفاهيم تصورى بشر، آيا ممكن است كه به تاريخى نگرى در تفسير واژه هايى هميشه پايبند بود ومفاهيم لغوى را همواره درمقطع خاصى از تاريخ تبيين كرد؟
ترديدى نيست كه ساز و كار ثبات مفاهيم و تغيير مصاديق، بخشى از تحولات زمان را پاسخ مى گويد، اما همه دگرگونيهاى زبان دراين جهت خلاصه نمى شود، بلكه تغيير اصل مفاهيم وحذف شدن برخى تصورات و پديد آمدن بعض ديگر، جنبه ديگرى از دگرديسيهاى كلى زبان و فرهنگ بشر است كه با مكانيسم يادشده نمى توان بدان پاسخ گفت. از اين رو اگر قرآن با همه اين تغييرات و تحولات كلى زبان، همواره همساز با درك و دريافت زمان مورد تجديد نظر قرار گيرد، احتمالهاى قابل توجه و بررسى بيش تر است.
دراين كه آيا توجه به تاريخى نگرى در فهم واژگان قرآن، در تاريخ قرآن پژوهى ديرينه داشته است يا خير؟ مى توان گفت:
از آغازحركت تفسير تاكنون، چنين مى نمايد كه تكيه بر مفاهيم اوليه لغات، سيره مستمره مفسران به شمار مى آمده است. استشهاد به اشعار جاهلى، اهتمام به كتابهاى لغوى مانند صحاح، مقاييس، مفردات و… كه به مفاهيم قديم لغات توجه دارند، نمونه هايى از واقعيت ياد شده هستند.
اگراين امر بدان معنى باشد كه مفسران در گزينش بين نظريات، تاريخى نگرى را در تبيين لغات قرآن، آگاهانه پذيرفته و نظريه مقابل را ردّ كرده اند، مى توان گفت، پرسش يادشده پيشينه ديرين دارد و از زمان ابن عباس كه در تفسير قرآن به اشعار جاهلى توجه نشان مى داده است تاكنون، قابل مطالعه و بررسى است.
وامّا اگر تكيه مفسران برمفاهيم نخستين، نه به عنوان يك نظريه در برابر نظريات ديگر، بلكه براساس يك تصور بدون بديل صورت مى گرفته است، چنانكه زماندار بودن تحول زبان و تأخير در مطرح ساختن آن مؤيّد اين نكته است، دراين صورت بحث و پرسش يادشده نمى تواند پيشينه چندانى داشته باشد و تنهادر بستر چند دهه اخير كه مسأله تحوّل زبان مورد توجه قرار گرفته، بايد بررسى گردد.2

از ديرباز عالمان اسلامى به اين نكته ـ هرچند به اجمال ـ توجه داشته اند كه مكتوبات هر عصر را مى بايست با معانى واژگان درهمان عصر مورد بررسى قرارداد، ونيز توجه داشته اند كه گزاره هاى تاريخى، گاه در ارتباط با موضوع خاص زمانى و قراين حالى و مقامى و زمينه هاى ايراد سخن يا صدور حكم، معنا پذير هستند. اما كم تر به اين نكته پرداخته اند كه آيا علاوه بر معناى مفردات لغت و شأن ومقام صدور سخن و يا سياق وحال و هواى گفتار، آيا اصولاً فرهنگ عمومى اجتماعى و فكرى يك قوم نيز، از جمله شاخصهايى است كه مى بايست در فهم يك اثر تاريخى ـ تدوين شده در زمان و مكانى خاص ـ ملاحظه شود.
اگر اين موضوع را درباره قرآن ـ به عنوان كتابى كه درميان مردمان جزيرة العرب وبه زبان آنان پديد آمده است ـ مورد مطالعه قراردهيم وآن را در قالب پرسش مطرح سازيم، اين پرسشها رخ مى نمايند:
1. آيا علاوه بر معانى لغات و شأن نزول وسياق آيات، توجه به فرهنگ اجتماعى و حقوقى و اقتصادى و… در فهم قرآن مؤثر است يا خير؟
2. فرهنگ عربى در مقايسه با ديگر ابزار ومنابع تفسيرى از چه اهميت وجايگاهى برخورداراست؟
3. آيا فرهنگ عرب معيار است، يا اين كه تنها آشنايى با فرهنگ محيط نزول قرآن درفهم قرآن نقش دارد؟ و در فرض دوم، آيا مراجعه به مشتركات كافى است، يا اين كه توجه به ويژگيهاى فرهنگى بعضى تيره هاى عربى، نقش مهم ترى دارد، و در هر صورت آيا آشنايى در حد معمول كافى است يا ذوق و سليقه عربى هم لازم است؟
4. آيا شناخت فرهنگ محيط نزول قرآن، تنها نقش تفسيرى دارد يا اين كه علاوه بر آن، فهم شرايط و شناخت زمينه ها و روشهاى اصلاحگرى و شناخت دقيق گروههاى درتعارض با مكتب وحى نيز، در پرتو معلوماتى ازاين دست، امكان پذير مى باشد؟
5. با توجه به اين كه قرآن، فرهنگ زمان نزولش را همانند فرهنگ محيط نزولش به باد انتقاد گرفته است، آيا مطالعه فرهنگ تمام ملتهاى آن زمان در فهم قرآن، مفيد خواهد بود؟ وآيا مراجعه شخصى مانند ابن عباس به اهل كتاب مى تواند نظر به اين معنا داشته باشد.
اگر درجست وجوى يافتن پيشينه اى براى اين مباحث باشيم، چنانكه يادشد، برخى ازاين پرسشها در خصوص فرهنگ لغوى ويا بلاغى وادبى، مورد توجه عالمان پيشين بوده است.
روش دانشمندانى مانند فرّاء (م 207)، زجّاج (م 311)، جاحظ (م 255)، شريف رضى (م406) و راغب اصفهانى، دليل روشنى بر رويكرد مفسران در گذشته هاى دور به فرهنگ گويشى عرب مى باشد و تفسير طبرى، تفسير سيوطى و… ، نشان دهنده عنايت مفسران گذشته به نقش اسباب نزول و تاريخ در فهم قرآن هستند، همان گونه كه هريك از مفسران يادشده، لزوم توجه به فرهنگ اجتماعى ـ اخلاقى و عقيدتى عرب را در مقدمه تفسيرهاى خويش يادآور شده اند.
زمخشرى درباره نقش معانى و بيان; ابن قيم، نسبت به كاربرد (نحو) درتفسير; شاطبى وابن خلدون در زمينه نقش لغت و بلاغت عرب در فهم قرآن، سخن گفته اند.
درمحافل تفسيرى قرن اخير، توجه به نقش فرهنگ درتفسير، جلوه آشكارترى دارد و دانشمندانى چون عبده، رشيدرضا، محمد البهى، امين الخولى و بنت الشاطى، با جديت بيش ترى اين مطلب را مورد توجه قرار داده اند و امين الخولى و پيروانش به اين نتيجه رسيده اند كه بدون آشنايى عميق با فرهنگ عرب و ساير ملتهاى عصر نزول، فهم قرآن ميسر نيست.3

از جمله مبادى ومبانى فهم قرآن، اين است كه همه عوامل مؤثر در بهره گيرى ازآن مورد شناسايى كلى قرار گيرند، تا درمرحله فهم و استنباط به كار گرفته شوند. (سياق) مى تواند در شمار آن عوامل به حساب آيد.
منظور از (سياق) به طور اجمال روشن است وآن عبارت است از زمينه هاى پيشين و پسين يك جمله يا يك آيه كه مى توانند ما را در فهم بهتر منظور گوينده يارى دهد، ويا در صورتى كه عبارت ابهام دارد، با آن زمينه ها بتوان رفع ابهام كرد و معناى محصَّلى براى آيه درنظر گرفت ويا هرگاه آيه اى سازگار با معانى ومصاديق مختلف باشد، با درنظرگرفتن جهت وحال و هواى كلى سخن وآيات قبل و بعد، بتوان مضمون جمله را از ترديد بيرون آورد وازميان چند معنى يكى را ترجيح داد.
خوشبختانه رويكرد به (سياق) دركاوشهاى تفسيرى قرآن پژوهان، از ديرباز به گونه اى گسترده درجاى جاى تفاسير به چشم مى خورد، وبرخلاف برخى عناصر مؤثر درفهم قرآن كه به صورت شفّاف نمى توان آنها را در نوشته هاى پيشينيان اصحاب تفسير پى گرفت، اين موضوع از شفافيت نسبى برخوردار است.
با اين حال هنوز پرسشهايى در باره آن مى تواند مطرح باشد، از جمله اين كه:
1. بهره ورى از سياق، تنها به معناى بهره گيرى از پيام قبل و بعد و مضمون خود آيه است، يا شامل زمينه، شرايط و اسباب نزول نيز مى شود؟
2. قبل و بعد آيه تا كجا امتداد دارد و حوزه (سياق) را چگونه بايد مرزبندى كرد. آيا معيار، گسستگى ظاهرى آيات است، يا عناوينى چون سوره ويا اشتراك موضوعى نيز، مى تواند ملاك باشد و يا اين كه پيوستگى مجموعه اى ازآيات به هنگام نزول، دليل ارتباط معنوى آنان است و مى تواند ما را در فهم سياق يارى دهد؟
3. مقصود از سياق عام چيست كه به تازگى از سوى برخى، رعايت آن، براى فهم دقيق تر مراد الهى توصيه شده است؟ آيا منظور، توجه به همه آياتى است كه مى توانند ناظر به هم باشند، از قبيل عام وخاص، مطلق ومقيد، مجمل و مبين ـ كه به طور معمول كنار يكديگر نيز نيستند و پيوستگى ظاهرى ندارند ـ يا مقصود، شناسايى آياتى است كه درمجموع مى توانند يك موضوع يا يك ديدگاه قرآنى را ترسيم كنند. ويا اين كه اصولاً منظور از سياق عام، اين است كه تمام آيات قرآن ناظر به يكديگرند و با توجه به روح كلى فرهنگ قرآنى بايد به تفسير يك آيه پرداخت، واين چيزى است كه صفت (مثانى) ممكن است بدان اشارت داشته باشد؟
4. آيا سياق، فقط درفهم جمله وآيه به كار مى آيد، يا حتى در فهم واژگان نيز مى توان ازآن بهره جست؟
بيرون ازحوزه تحقيقات قرآنى، عنوان سياق به صورت زنده و شفاف به چشم نمى آيد، ولى گويا در مباحث (هرمنوتيك) عباراتى وجود دارد كه مى تواند ناظر بدين معنا باشد، همانند: (براى درك و تفسير يك مكتب، بايسته مى نمايد كه نخست از درون آن مكتب به مفاهيم آن بنگريم، آن گاه اجزاء و ابعاد آن مكتب را در پرتو ويژگيها وخصلتهاى كلى آن بررسى كنيم.) اين نظريه با (سياق عام) سازگارى دارد.4

تاريخ تفسير، حكايتگر اين واقعيت است كه فهم قرآن، جداى از زاويه هاى گوناگون ادبى، اجتماعى و ديگر زاويه ها كه ناظر به جنبه هاى لفظى و محتواى قرآن هستند، مى تواند از منابع ومبانى معرفتى بسيارى مايه گيرد كه با قطع نظر ازميزان اصالت واعتبار و حدود كاربرد آنها، هريك، درجه خاص و درك ويژه اى از قرآن را پديد مى آورند.
پيدايش شيوه هاى تفسير قرآن با قرآن، قرآن با سنت، قرآن با عقل، قرآن با علم و… درحقيقت معلول همين فراوانى منابع ومبانى اى است كه هر مفسرى به تناسب ميزان تكيه بر يكى از آنها، سبك جديد و رنگ تازه اى از معرفت نسبت به قرآن را ارائه كرده است.
از سوى ديگر، فطرت، در برخى منابع دينى، خود به عنوان يك زمينه وعامل معرفتى معرفى شده است.
مفسران درجاى جاى تفسيرهاى خود به هدايت فطرى، حقايق فطرى و عناوين ديگرى ازاين دست، استناد كرده اند.
پرسشى كه در اينجا مطرح مى باشد، اين است:
آيا فطرت مى تواند چونان منبعى از منابع فهم قرآن به حساب آيد و در رديف ساير منابع ياد شود، يا فهم فطرى تنها وسيله اى است براى تأييد و تصديق منابع ديگر وخود، نقش مستقل در فهم قرآن ندارد؟
ديگر آن كه اگر فطرت به عنوان يك منبع مستقل پذيرفته شود، وجوه افتراق واشتراك آن با كانونهاى معرفتى ديگر چيست و گستره كاربرد آن وميزان اعتبار آن چه اندازه است؟
بحث ادراكات فطرى و تقسيم علوم به پيش از تجربه و پس از تجربه، موضوع سابقه دارى است كه از زمان افلاطون و نظريه معروف وى در باب ادراكات، گام در ميدان مباحث نظرى گذاشته است و در فلسفه اسلامى وهمچنين فلسفه غرب نيز مطرح بوده است.
از سوى ديگر، بحث فطرت در پى آيات قرآن در تفاسير اسلامى نيز پيشينه اى دور و درازدارد; آياتى همچون (فطرة اللّه الّتى فطر النّاس عليها)، (فألهمها فجورها و تقواها) و آيات ديگرى از اين گونه، زمينه طرح گرايشها و ادراكهاى فطرى را فراهم كرده ومفسران، كم وبيش درباره آن بحث كرده اند.
استشهاد و استناد مفسران به فطريات در استدلالهاى قرآنى، فراوان ديده مى شود، امّا با اين همه، نقش فطرت و ادراكات فطرى در فهم قرآن، موضوعى است كه با اين عنوان در تفاسير و كتابهاى ديگر مربوط به فطرت و قرآن به چشم نمى خورد، يا دست كم ما بدان دست نيافته ايم. تنها مسأله اى كه مى توان ازآن ياد كرد، بحث تزكيه و تقوا و تأثير آن در صفاى قلب و درك حقايق است كه البته هميشه مطرح بوده وهم اكنون نيز هست. اگر فطرت را منبعى جدا از عقل و قلب ندانيم و تعبير ديگرى ازيكى از آن دو تلقى كنيم، بحث، پيشينه دورى پيدا مى كند و سرآغاز آن را بايد در نخستين تفسيرهاى قرآن جست وجو كرد واگر آن را واقعيتى جدا از عقل و قلب بدانيم، بحث تئوريك نقش فطرت در فهم قرآن، سابقه چندانى نخواهد داشت. در آن صورت، بايستى از لابه لاى آيات و بحثهاى تفسيرى به بازيابى و بررسى آن پرداخت.5

برخى مفسران براين باورند كه راه درست تفسير و فهم قرآن، نه تحليل مجرد و ذهنى آيات، بلكه قرار گرفتن در جريان عينى واقعيتهااست. اينان معتقدند، ازآنجا كه نزول وحى، همواره پا به پاى حوادث صورت مى گرفته وهميشه به جريانها و پديده هاى عينى نظر داشته است، براى فهم محتواى آن نيز بايد در متن حوادث و رويدادها حضور داشت و با همه وجود آن را لمس و تجربه كرد تا ژرفا و درستى آن آشكار گردد و بدون درگير شدن با امور زندگى فردى واجتماعى نمى توان به مقاصد حقيقى آيات پى برد.
اين ديدگاه اگر چه بيش تر در زمينه آيات اجتماعى و امور مربوط به ابعاد زندگى جمعى مانند روابط، جنگ و صلح، نظام اقتصادى و سياسى، نهاد خانواده و… مطرح مى شود، اما منحصر به آن نيست، بلكه آيات اخلاقى و اعتقادى را نيز در بر مى گيرد، زيرا پديده هاى اخلاقى و باورهاى قلبى نيز از نظر درستى و نادرستى و حدود تأثيرشان قابل تجربه هستند ومى توان از راه تحقق عملى به ماهيت و ابعاد آنها پى برد.
بنابراين اگر نظريه يادشده درست باشد، هم عمل فردى وهم عمل اجتماعى هر دو قابل مطالعه و بررسى هستند. و اصولاً بايد ديد كه اصل درستى اين نظريه بويژه با كليتى كه ادّعا شده چگونه است، آيا بدون درگير شدن عملى با واقعيتهاى انعكاس يافته درآيات، به هيچ روى نمى توان به فهم درست آيات نائل آمد يا اين كه دريافت محتواى وحى از راه انديشه محض و استدلال، ميسر است و تجربه و عمل، معرفت به دست آمده را به مرحله عميق تر منتقل مى كند، نه آن كه بدون تجربه نتوان به فهم مطالب دست يافت.
توجه به نقش عمل در فهم قرآن به قرآن پژوهى هاى قرن 14 و زمانى باز مى گردد كه گرايش اجتماعى و تربيتى در تفسير به وجود آمد، آن هم نه به صورت يك سؤال، بلكه به عنوان يك نظريه. اما به صورت محدودتر و در بعد فردى آن، مى توان گفت از پيشينه دورترى برخورداراست. ازآغاز حركت تفسير در ميان مسلمانان، اين مسأله كه اصلاح و تربيت دينى به مثابه تجربه عملى حقايق وحى، تأثيرى در فهم و شناخت آيات دارد، امر پذيرفته شده اى بوده است. نخستين عامل آن هم خود آيات قرآن است كه بر عناصرى چون تقوا، تعبّد، استقامت در دين، عمل صالح و… درهدايت پذيرى به صورت كلى و درهدايت به سوى حقايق قرآنى بويژه تكيه كرده است. ازجمله مى توان به موارد ذيل نظر افكند:
(واتقوا اللّه ويعلّمكم اللّه) بقره/ 282
تقواى الهى داشته باشيد ـ زيرا تقوا آثار متعددى دارد از جمله اين كه ـ خداوند شما را تعليم مى دهد و آگاهيهاى جديد مى بخشد.
(واعبد ربّك حتى يأتيك اليقين) حجر/ 99
پروردگارت را پرستش كن تا يقين به سراغ توآيد (به مراتب عالى معرفت دست يابى).
اين تفسير بنابر آن احتمال است كه منظور از يقين، معرفت برتر باشد ونه مرگ كه مايه يقين است.
(رسولاً يتلوا عليكم آيات اللّه مبيّنات ليخرج الذين آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات الى النور) طلاق /11
پيامبرى را فرستاديم كه آيات روشن الهى را بر شما تلاوت كند، تا اهل ايمان و عمل صالح را از ظلمتها به سوى نور رهنمون سازد.
دراين آيه راهيابى از ظلمت به سوى نور در پرتو آموزه هاى پيامبران، بسته به ايمان و عمل شايسته دانسته شده است. گويى تا عمل نباشد، نمى توان از ظلمت گريخت و به نور رسيد.
نقش عمل در فهم قرآن كه در واقع صورت كلى و تجريد شده همين تجربه هاى فردى واجتماعى در زمينه هاى گوناگون است، مى تواند در بستر آيات و تفسيرهاى پيرامون آنها مورد مطالعه قرار گيرد و نفى و اثبات آن به عنوان يك نظريه درگرو تحليل دلايل و شواهدى است كه معتقدان به آن ارائه كرده اند.
در روايات نيز به گونه اى روشن، تأثير عمل در ادراك معارف دينى و يا به طور عام، نقش عمل و تجربه دركشف فضاهاى جديد علمى، تبيين شده است.
پيامبر(ص) فرمود:
(من عمل بما علم، ورّثه اللّه علم مالم يعلم.) (بحار،40/128)
كسى كه به اندوخته هاى علمى خود عمل نمايد، خداوند، دانشهايى را كه تا آن زمان، بدانها دسترسى نداشته، به او عطا خواهد كرد.6

ظاهرگرايى به معناى جمود بر ظاهر و تعبد برمعناى لغوى و ابتدايى واژه هاى نصوص و آيات، نمودهاى متعددى در تفكر مسلمانان داشته است. به عنوان نمونه در زمينه كلام ومسائل كلامى، عقيده به رؤيت خدا، عقيده به جهت داشتن و داراى اعضا بودن خدا، اعتقاد به سرزدن معصيت از پيامبران، عقيده به شرك بودن توسل و درخواست شفاعت و… كه در نحله هاى مختلف كلامى از اشاعره گرفته تا اهل حديث، جهميه، مشبهه، مجسمه و… وجود داشته و دارد، از اين جمله است. همچنين تكيه بر ظاهر آيات و عدم تعمّق و تفقه درآن در مكتبهايى مانند ظاهريه و حنابله، جلوه هايى از ظاهرگرايى و قشريگرى در فهم متون دينى به صورت كلى و قرآن بگونه اخص است.
با توجه به پيامدهاى ناگوار اين گونه تفكر كه علاوه بر ايجاد تصورات و باورهاى نادرست نسبت به موضوعات گوناگون، گاه تعطيل و توقف فهم قرآن را نيز در پى دارد، جست وجو از ريشه ها و زمينه هاى پيدايش آن، بايسته مى نمايد، زيرا اين موضوع كه پيدايش جريان ظاهرگرايى، ريشه در امورى گذرا و تاريخى از قبيل عدم رشد فكرى مسلمانان يا واكنش در برابر حركت افراطى عقل گرايى معتزليان داشته است، يا برخاسته از عوامل پايدار وماندگارى همچون خطاپذيرى عقل، برترى فرايافتهاى دينى بر معرفتهاى عقلى يا شهودى و جز آن است، به نظر مى رسد تاكنون به صورت جامع مورد بررسى و كاوش قرار نگرفته است.
البته اين موضوع خود به پرسشهاى ديگرى نيز انشعاب مى يابد و مربوط مى شود، مانند:
1. منظور از ظاهرگرايى چيست و تعبير ظاهر در برابر چه واژه يا مفهومى قراردارد.
2. فرقه ها و نحله هاى ظاهرگرا در جهان اسلام، كدام بوده اند و تمايز آنها با يكديگر در فهم قرآن، چه بوده است؟
3. آيا مى توان ميان همه فرقه هاى ظاهرگرا، خصلت، انگيزه و بستر مشتركى را جست وجو كرد؟
4. ظاهرگرايى تا چه اندازه به خصلتهاى روانى و علمى فرد، و تا چه ميزان به آموزه ها و باورهاى دينى مربوط مى شود؟
5. آيا ظاهرگرايى تنها در معارف اعتقادى و فقهى ديده شده، يا در زمينه هاى اجتماعى و سياسى هم نمود داشته است؟
6. منتقدان ظاهرگرايى در تاريخ اسلام چه كسانى بوده اند و با نفى ظاهرگرايى چه راهى را جايگزين كرده اند؟
7. آثار علمى، عملى، اجتماعى و فرهنگى ظاهرگرايى درميان ملتها و مسلمانان چه بوده است؟
8. آيا در عصر نزول قرآن و حضور شخص پيامبر درميان مسلمانان، رگه هاى ظاهرگرايى قابل رديابى است؟
9. نمونه هاى ظاهرگرايى در فهم قرآن چيست و مرز ميان استفاده درست از ظاهرآيات و استفاده نادرست كدام است؟
پژوهش تاريخى نشان مى دهد كه ظاهرگرايى پديده اى است كه پيشينه تاريخى درازى دارد. نمودهاى عينى و چشمگير آن در دوره تابعان ديده مى شود، ولى به نظر مى رسد در زمان صحابه نيز اين گرايش به صورت محدود وجود داشته است، چنانكه برخى رفتارهاى عمر در اجراى حدود، نمونه اين واقعيت است.
دردوره تابعان كه آغاز پيدايش مكتبهاى گوناگون فقهى وكلامى است، گرايش به ظاهر و تجمّد بر لايه آغازين كتاب و سنت اوج بيش ترى مى يابد و سپس در دوره هاى بعدى بويژه در حوزه كلامى امتداد مى يابد.
دو نكته دراين زمينه قابل توجه است:
نخست اين كه ظاهر گرايى در مكتب فقهى و كلامى اهل سنت، حضور و سابقه بيش ترى دارد تا مكتب اهل بيت، زيرا در زمان ائمه(ع)، اصحاب، بيش تر در فهم قرآن به خود آنان مراجعه مى كردند و ائمه نيز مفاهيم را به صورت تحليلى ارائه مى داشتند و چنانچه نمودهايى از ظاهرگرايى بويژه در زمينه روايات در برخى كلمات پيروان اين مكتب به چشم مى خورد، پس از دوران ائمه پديد آمده است.
نكته ديگر اين كه اگر سرآغـاز گرايش به ظاهر كتاب و سنت را بتوان در زمان صحابه دانست، عوامل و ريشه هاى اين حركت، چيزى فراتر از واكنش در برابر عقل گرايى افراطى معتزليان بايد باشد، زيرا چنين واكنشهايى مربوط به دوره پس از صحابه است.7

بررسى تفاسير موجود نشان مى دهد كه تلاش براى فهم قرآن، ازمبانى ومنابع متعدد معرفتى مايه گرفته است. برخى كوشيده اند ازخود قرآن در كشف مفاهيم ومعارف آن بهره گيرند و بعضى ديگر سنت را ابزار مناسب در تفسير قرآن دانسته اند، عده اى بر پايه عقل و شناختهاى عقلانى به درك و دريافت محتواى وحى پرداخته اند و بعضى نيز بر پايه عرفان و درك شهودى در اين راه همت گماشته اند و سرانجام، كسانى با علم و كشفيات علمى به سراغ فهم آيات رفته اند.
بدون شك چنانكه مقايسه تفاسير نيز نشان مى دهد، هريك از اين تلاشها، معرفتهاى به نسبت گونه گونى را به دست داده اند.
اكنون با قطع نظر از اعتبار هريك ازمنابع يادشده، اين پرسش را مى توان مطرح كرد كه آيا معرفتهاى بدست آمده از منابع متعدد، سطحهاى گوناگون محتواى وحى را برملا مى كند، به گونه اى كه ازنظر عمق و ژرفا ترتيب خاصى بين آنها وجود دارد و در نتيجه همه با هم قابل جمع اند. يا اين كه دركهاى متفاوت، هريك به تنهايى حكايت گر واقعيتهايى هستند كه سرانجام در عرض هم و گاه ناسازگار با هم مى توانند باشند، كه دراين صورت، اولاً مسأله حقانيت و اصالت هريك، و ثانياً عوامل پيدايش تعارض و ناسازگارى آنها بايكديگر با توجه به يك واقعيت داشتن و واقع نمايى منابع يادشده، وثالثاً تشخيص برداشت درست از نادرست، مطرح مى شود كه برچه پايه اى مى توان از فهمهاى گوناگون، يكى را گزينش كرد.
به هرحال سنجش و ارزيابى فهمهاى برگرفته ازمنابع متعدد و متفاوت وشناخت رابطه آنها با يكديگر، زمينه اى است كه به رغم اهميت آن در شكل گيرى حركت آينده تفسير، تاكنون تلاشى مستقيم درآن صورت نگرفته است.
اصل اين موضوع به صورت جداگانه در تاريخ تفسير، عنوان نشده است، امّا نقض و ابرامهايى كه مفسران هر سبك، نسبت به سبكهاى ديگر دارند واين امر البته از آغاز پيدايش سبكها وجود داشته است، مى تواند پيشينه طرح سؤال را تا حدودى نشان دهد. چه اين كه اثبات اعتبار يك مبنا و نفى ديگر مبانى كه به طور معمول، هر مفسرى در مقدمه تفسيرش بدان مى پردازد، اين مسأله را كه فهم برگرفته از مبانى گوناگون تا چه اندازه سازگار يا ناسازگار با يكديگرند، به خوبى روشن مى سازد.
بنابراين اگر زمينه هاى سؤال را مورد بررسى قرار دهيم، بايد از ديدگاههاى مفسران نسبت به سبك انتخاب شده و سبكهاى ديگر، آغاز كرد واين موضوع از سرآغاز پيدايش تفسير قابل مطالعه است.
پرسشهايى كه دراين زمينه شكل مى گيرند، عبارتند از:
1. عوامل پيدايش تفسيرها و فهمهاى مختلف ازقرآن چيست؟
2. پيشفرضها و پيشفهمها و ديدگاه قرآن پژوهان تا چه اندازه بر فهم آنان از قرآن مؤثر است؟
3. درصورتى كه منظرها واهداف و آگاهيهاى پيشين محققان بر فهم آنان تأثيرگذار باشد، چه معيارى را براى جداسازى تأثيرهاى بايسته از نبايسته مى توان درنظرگرفت؟
4. تحول و تفاوت فهم پژوهشگران از قرآن، چه نسبتى با ثبات مفهومى و واقعيت معارف وحى دارد؟
5. آيا مى توان همه فهمهاى مستند به مبادى معتبر را در زمينه معارف وتفسير قرآن، فهمهاى صحيح وهمساز به شمار آورد و آنها را به سطوح گوناگون مفاهيم قرآن منتهى دانست، يا آن كه مسأله ظاهر و باطن وموضوع لايه هاى معرفتى، ناظر به مقوله اى ديگر است؟8